Belirtili Nesne, Belirtisiz Nesne Nasıl Bulunulur? Hangi Sorular Sorulur?

Türkçede cümleler, bazı ögelerin belirli kurallar çerçevesinde bir araya gelmesiyle oluşmuştur. Bu ögelerden birisi de nesne olarak bilinmektedir. Ayrıca nesne ile ilgili cümleler araştırılma konusu olmaktadır. Nesne nedir? İlgili örnekler nelerdir ve nesne nerelerde kullanılır? Bu soruların cevaplarını sizler için derledik.
Nesnenin Tanımı
Nesne: Yüklemde bildirilen ve öznenin yaptığı işten doğrudan etkilenen öğe nesnedir.
* Dolayısıyla sadece fiil cümlelerinden yüklemi geçişli fiil olanlar nesne alır. Az da olsa isim cümleleri de nesne alabilir.
* Düz tümleç de denir.
* Yükleme sorulan “ne?, neyi?, kimi?” sorularının cevabıdır.

• Burada son fırtına son dalı kırıyordu.
• Bütün bu yalılar, eski Boğaziçi hatıralarını sayıklar.
• Türk halkı bağımsızlığını, Ulu Önder’e ve onunla birlikte savaşanlara borçludur.

Nesnenin Türü
İsimler, zamirler, adlaşmış sıfatlar, tamlamalar, fiilimsiler, soru kelimeleri, kısaca özne olabilen bütün kelimeler, kelime grupları ve iç cümleler nesne olabilir.

• Babam gazetesini okuyor; annem de yemek kitabından öğrendiği tarifleri kendi hükümdarlığında uyguluyordu.
• İyilik eden iyilik bulur.
• Ayıkla pirincin taşını.
• Bugün bana ne getirdin?
• Siz bunlardan hangisini istersiniz?
• Çocuk sevinçle, “Bitirdim!” dedi.
• Atalarımız, “Deveyi yardan uçuran bir tutam ottur.” demişler.
• Sabahları odadan odaya gezinerek düşünmeyi severim.

Nesne Çeşitleri
Belirtili nesne ve belirtisiz nesne olmak üzere ikiye ayrılır.
Belirtme hâl eki alanlara belirtili; yalın hâlde olanlara da belirtisiz nesne denir.

• Her gün gazete okuyorum. (belirtisiz nesne)
• Gazeteyi her gün okuyorum. (belirtili nesne)

Belirtisiz nesnenin kullanılması ile belirtili nesneninki arasında belirgin anlam farkı vardır. Nesnenin yeri de önemlidir. Belirtili nesnenin cümle içinde belirli bir yeri yoktur. Kullanıldığı yere göre cümleye değişik anlamlar katar.

• Bunu bana bir çocuk anlatı.            Vurgulanan: herhangi bir çocuk
• Bir çocuk bana bunu anlattı.          Vurgulanan: bu
• Her hafta bir kitabı okurum.          Belirli kitaplardan birini
• Bir kitabı her hafta okurum.          Belirli bir tek kitabı

Belirtisiz nesne daima yüklemden hemen önce gelir. Yüklemle belirtisiz nesne arasına “de, dahi, bile” edatlarından başka bir kelime giremez.

• Her hafta bir kitap okurum.
• Bu günlerde herkes böyle şeyler anlatıyordu.
• Gezi sırasında sincap bile gördük.

* Bazı nesneler belirtme hâl eki almadıkları hâlde anlamca belirtili nesnedir.

• “Küçük bir çırak tutmalıyız.” derdi.
• Gaz lâmbası ışığında Ömer Seyfettin okurduk.

Nesne’nin Sayısı
Bir cümlede birden fazla nesne bulunabilir; ancak bu nesneler belirtili veya belirtisiz olma bakımından aynı özelliği taşımalıdır.

• “Gurbette duyduğum sonu/ gelmez hüzünleri,
  Yaprakların döküldüğü/ hicranlı günleri,
  Andım birer birer, acıdım kendi hâlime.” (YKB)
• Dağılmış eşyaları, / titreyen çocukları, / oraya buraya şaşkın koşuşan kadınları/ buğulu buğulu gördü.
• Uçurtmalar biraz gök, / açık hava, / rüzgâr ister.

* Bazı cümlelerde ikinci nesne, birincinin açıklayıcısıdır.
Surların önünde, kemerlerinden hâlâ o ilk girişten bir akis saklayan kapılara bakarak, Türk tarihinin en güzel ve en büyük iklimlerinden biri olan o “Mayıs günü”nü, bize bu şehri ve onun emsalsiz güzelliklerini hediye eden günü beraberce yaşardık. (AHT)
Belirtili Nesne
Cümledeki nesneyi bulmak için, öncelikle tüm ögelerde olduğu gibi yüklemi bulmak gerekir. Yüklem bulunduktan sonra, belirtili nesneyi bulmak için yükleme “neyi, kimi” soruları yöneltilir. Bu soruların yanıtı, belirtili nesneyi verir. Örneğin, “Her akşam haberleri izlerim.” cümlesinde “neyi izlerim?” sorusunun cevabı olan “haberleri” kelimesi, belirtiyi nesnedir.
Örnekler:
– Dün yapılan ihaleyi, en güçsüz aday kazandı.
– Sokakta köpeğimi gezdirdim.
– Ağaçtaki elmaları kim topladı?
– Bilgisayarımı tamirciye gönderdim.
– Kış temizliği için perdeleri makineye attım.
NOT: Yukarıdaki cümlelerde altı çizili olan kelime ve kelime grupları, belirtili nesnedir ve hepsi, yükleme sorulan “Neyi?” sorusunun cevabıdır. Dikkat edilirse, bazı tamlamalar birleşik alınmıştır. Çünkü cümlenin ögeleri bulunurken tamlamalar, kelime grupları ve deyimler ayrılmaz. Bunun için nesneleri de bulurken, mutlaka buna dikkat etmek gerekir.
Belirtisiz Nesne
Cümledeki belirtisiz nesneyi bulmak için, yükleme “ne, kim” soruları sorulur. Bu soruların cevabı her zaman belirtisiz nesneyi göstermeyebilir. Özneyi de bu sorularla bulduğumuz için, şuna dikkat etmek gerekir. “Ne / kim?” soruları, cümlede “işi yapan kişiyi” mi gösteriyor; yoksa “işten etkilenen varlığı / kişiyi” mi gösteriyor? Eğer işi yapanı bulduruyorsa, bu öznedir. İşten etkilenen ise “belirtisiz nesne” kabul edilir.
Örneğin, “Dün kardeşim yurt dışına gitti.” cümlesinde “kim gitti?” sorusunu sorduğumuzda, “kardeşim” yanıtını alırız. Fakat bu bize belirtisiz nesneyi değil, özneyi verir; çünkü bu soru işi yapan kişiyi gösterir. Fakat “Tatile çıkarken yanıma kitap da aldım.” cümlesinde “ne aldın?” sorusunun cevabı olan “kitap” kelimesi, cümlenin nesnesidir; çünkü işi yapan değil, işten etkilenendir.
Örnekler:
– Oturacak yer kalmayınca sandalye getirdik.
– Orhan Bey güzel bir ev almış.
– Burada hiç kuş görmedim.
– Her sabah sütlü kahve içerim.
– Eşime doğum gününde çiçek aldım.
– Kasaba iki kilo kıyma siparişi verdim.