Terakiperver Cumhuriyet Fırkası Kurulma Ve Kapanma Nedenleri

17 Kasım 1924’te cumhuriyetin ilk muhalefet partisi olarak kuruldu. Terakiperver Cumhuriyet fırkası neden kuruldu ve kapatıldı? Devamı yazımızda...

TERAKKİPERVER CUMHURİYET FIRKASI

Giriş

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Türk demokrasi tarihi içinde Türkiye Cumhuriyeti dönemine ait ilk çok partili hayata geçiş denemesinin adıdır. Bu siyasi parti yaklaşık 6 aylık faaliyetiyle devrini ve daha sonraki dönemleri etkilemiştir. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Türk demokrasi tarihindeki belli tipik partilerdendir. Bu özelliklerinden biri, seçimle meclise giren bir parti değil, aksine mecliste oluşan ve meclis içinde faaliyet yaparak siyasi yaşamı biten bir partidir. Ayrıca kurucularının Milli Mücadele’nin önde gelen kişilerden oluşması Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ayrı bir özellik vermektedir.

11.1. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Neden Kuruldu?

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın ortaya çıkması ile ilgili birçok değerlendirme yapılmıştır. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür:

1. İnkılapların hızına ayak uyduramayan itirazını ifade etmektedir.
2. Geçmişe ve değerlerine bağlı olanların bir araya geldiği bir partidir.
3. Lozan görüşmelerinin başlamasından itibaren daha fazla belirginleşen Milli Mücadele’nin liderliği ve politikalarına dair tartışmalardan ortaya çıkmıştır.
   Bu değerlendirmeler dışında aşağıda ifade edilecek iki hususun daha etkili olduğu söylenebilir. Bu iki husus temelde Milli Mücadele döneminde oluşan statükonun değişmeye alakalıdır.
4. Birincisi; yaşanan tartışmalar ve gelişmeler bir liderlik kavgasından daha çok Milli Mücadele döneminde oluşan ve Kurtuluş Savaşı’nın başarıya ulaştıran lider kadrosunda gittikçe belirginleşen değişimdir. Nitekim Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kurucuları Milli Mücadele Hareketinin en önünde olanlardı. Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’da Milli Mücadeleyi başlatmasından itibaren yanında bulunan Rauf Bey, Refet Bey, Kazım Karabekir ve Ali Fuat Bey, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurucuları idi. Bu önemli kişiler Mustafa Kemal paşa ve Cumhuriyet Halk Fırkası’nın muhalifi olmuşlardır.
5. İkincisi; Milli Mücadele meclis hükümeti sistemine dayanan TBMM tarafından gerçekleştirilmişti. Mudanya Mütarekesinin ardından bu sistemin değişmesine dair tartışmalar başlamıştır. Bu tartışmalar hem bu sistemden farklı eğilimlere doğru yelken açarken hem de anayasal değişimlerin arka arkaya yapılmasının önünü açmıştır. Halbuki İstanbul’da bulunan Refet Bey basına verdiği beyanatında ve Rauf Bey’in Cumhuriyet Halk Fırkası grup toplantısında yaptığı konuşmada Milli Mücadele dönemindeki meclis ve anayasal durumun doğru olduğundan bahsetmişlerdir. Bu anlamda Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kurucularının tedrici, aşamalı bir inkılap taraftarı olduğu da söylenmelidir.

11.2. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Ayak Sesleri

Mustafa Kemal Paşa, Nutuk’ta saltanatın kaldırılmasından önce Ankara’da kendisi, Rauf Bey, Refet Bey ve Ali Fuat Bey’in bulunduğu bir ortamda saltanatın kaldırılıp-kaldırılamayacağı dair bir sohbet yaptıklarını ifade etmektedir. Bu sohbet saltanatın kaldırılmayacağı üzerine devam etmiştir. Ancak kısa bir süre sonra saltanat kaldırılmıştır. Bu tartışma Milli Mücadele’nin lider kadrosu arasında anlaşmazlık olduğunu göstermiştir. Nitekim Mudanya Mütarekesi’nden sonraki süreçte anayasal değişimler hızlı bir şekilde meydana gelmiştir. Bu minvalde Türk Devleti’nin siyasal yapısına değişim getiren 29 Ekim 1923’te Cumhuriyetin ilanı bu kadro arasındaki anlaşmazlığı zirveye taşımıştır. Cumhuriyet ilan edildiği gün Rauf Bey, Kazım Karabekir, Refet Bey, Ali Fuat Bey Ankara değillerdi. Rauf Bey, İstanbul gazetelerinden Vatan’a verdiği beyanatta olduğu üzere Cumhuriyet İlanını aceleye getirildiği kanaatindeydiler ve kendilerine böyle bir olaydan haber verilmemişti. Ayrıca bu önemli siyasal değişim anayasal yapıların değiştirilmesi ilkelerine uymadan yapılmıştı. Bunun yanı sıra gelişmeleri otoriter bir tavrın yansıması olarak nitelenmiştir.

Rauf Bey’in bu beyanatı Mustafa Kemal Paşa’nın yanında tavır alan Cumhuriyet Halk Fırkası üyelerinden, özellikle İsmet Paşa’dan tepki almıştır. Bu tepkilere cevap vermek için Rauf Bey Ankara’ya gelmiştir. Cumhuriyet Halk Fırkası grubunda saatlerce yapılan tartışmalarda Rauf Bey görüşlerinden geri adım atmamıştır. İsmet Paşa, Cumhuriyet Halk Fırkası grubu ve özellikle Yunus Nadi Bey Rauf Bey’e sözlerini geri alması yönünde baskı yapmışlar, aksi halde istifa etmesini istemişlerdir. Rauf Bey ise istifa etmemiştir. Rauf Bey’in istifa etmemesinin altında Cumhuriyet Halk Fırkası içindeki muhalefetin örgütsüz olmaları ve yeni bir parti kuracak ortamın oluşmadığına dair kanaatleri yatmaktaydı. Diğer taraftan Rauf Bey’i istifaya davet edenler İttihat ve Terakki Fırkasının II. Meşrutiyet döneminde yaşadığı tecrübeyi dikkate almışlardır. Bu tecrübe İttihat ve Terakki Fırkası içinde oluşan hiziplerin, grupların partiyi zaafa uğratması idi. Bu yüzden daha homojen bir Cumhuriyet Halk Fırkası tercih edilmiştir.

11.2.1. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Kurulması

Mustafa Kemal Paşa’nın 3 Mart 1924’teki TBMM’de Cumhurbaşkanı olarak yaptığı açılış konuşması yeni dönemin hedeflerini göstermiştir. Bunları Hilafetin kaldırılması, kabine içindeki asker ve din işleriyle ilgili bakanlıkların kaldırılması, eğitimin birleştirilmesi şeklinde özetlenebilir. Bu değişimler 3 Mart’tan itibaren gerçekleştiği gibi, 20 Nisan 1924’te Mudanya Mütarekesi’nden beri yaşanan değişimleri içeren yeni bir anayasa da kabul edilmiştir. Muhalifler, yeni bir parti kurmadıkları gibi TBMM’de hükümeti zorlayacak bazı girişimler yapmışlardır. Mustafa Kemal Paşa’nın askerlik veya milletvekilliğinden birinin seçilmesine dair çağrısı üzerine 26 Ekim 1924’te Kazım Karabekir, I. Ordu Müfettişliğinden istifa etmiştir. Ardından Ali Fuat Bey de ordudan ayrılmıştır. Aslında bu istifaların altında muhaliflerin yeni bir oluşum içene girmeye dair karar almaları yatmaktaydı. Bu arada 20 Ekim 1924’te Esat Efendi’nin İsmet Paşa hükümetine verdiği önerge gensoruya dönüştürülmüştü. Gensoruya dair tartışmalar mecliste 3 gün sürmüştür. Gensoru hükümete karşı bir güven oylamasına dönüşmüştür. Oylama soncunda İnönü Paşa hükümeti 18’e karşı 147 oyla güven tazelemiştir. Ertesi günden itibaren Cumhuriyet Halk Fırkası’ndan istifalar başlamıştır.

Bu istifalar yeni bir partinin doğacağına dair düşünceleri kesinleştirmiştir. Yine 8 Kasım 1924 gününde, muhacir ve mübadillerin iskânında yolsuzluklar olduğuna dair yeni bir gensoru, İsmet paşa hükümetine sunulmuştur. 41 milletvekilinin katılmadığı bu oylamada da hükümet 19’a karşı 148 oyla güvenoyu almıştır. Diğer taraftan Rauf Bey ve arkadaşları yeni parti hazırlıkları sürdürmekteydi. Bu çerçevede İstanbul’daki gazetelerden destek aramış, yeni partinin kadrosunu, programını hazırlamaya çalışmıştır. İçlerinde Rauf Bey, Kazım Karabekir, Ali Fethi Bey, Refet Bey, Dr. Adnan Bey bulunduğu Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Dahiliye Nezaretine verdikleri dilekçe ile 17 Kasım 1924’te kurulmuştur. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Genel Başkanı Kazım Karabekir, Genel Sekreteri Ali Fuat Paşa, Dr. Adnan Bey ve Rauf Bey İkinci Başkanlardır. Bu partiye meclis içinden 29 milletvekili iştirak etmiştir. Yukarıdaki isimler haricinde bazıları şunlardır: Feridun Fikri Bey, Cafer Tayyar Paşa, Rüştü Paşa, Miralay Arif Bey, İsmail Canbulat, Albay Halit Bey, Ahmet Faik Bey. Bekir Sami Bey ve II. TBMM’ye Cumhuriyet Halk Fırkası dışından giren Zeki Bey (Kadirbeyoğlu).

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Programı Bazı Maddeleri

•  Devletin şekli halk hâkimiyetine dayanan bir cumhuriyettir.
•  Fırkanın temel programı ve hedefi liberalizm ve demokrasidir.
•  Milletvekillerinin seçimi 2 derece yerine tek dereceli olacaktır.
•  Kanunların ve anayasanın değiştirilmesinde halkın isteği dikkate alınacaktır.
•  Hukuk ve yargı bağımsız olmalıdır.
•  Cumhurbaşkanı seçilen birisi TBMM üyeliğinden ayrılmalıdır.
•  Kuvvetler ayrılığı ilkesi korunmalıdır.
•  Yönetimde adem-i merkeziyet esası kabul edilecektir.
•  Fırka “efkâr ve itikadat-ı diniyyeye hürmetkâr” olacaktır.
•  Ekonomide serbest ticaret ilkesi savunulmuştur.

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurulmasının ardından örgütlenme çabası içine girmiştir. Başta İstanbul olmak üzere birçok şehirde şubelerini kurmuştur. Bunlar arasında İzmir, Eskişehir, Sivas, Samsun, Trabzon ve Türkiye’nin doğusundan sadece Urfa şubesi vardı. Kurulduktan sonra II. TBMM döneminde hiçbir seçime katılmayan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Cumhuriyet Halk Fırkası adaylarının dışındakileri desteklemiştir.

11.3. Cumhuriyet Halk Fırkası’nın Yeni Fırkaya Bakışı

Cumhuriyet Halk Fırkası’ndan istifaların başlamasının ardından, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasına ve üyelerine gerek basın, gerek siyasi yollarla, hakaret derecesine varan büyük eleştiri ve baskı kampanyası başlatılmıştır. Mustafa Kemal Paşa ise, yeni partinin kurulmasından rahatsız  olmadığını çeşitli kereler basın yoluyla ilan etmiştir. Ancak yeni fırkanın ileri gelenleriyle bazı sorunlar yaşayan İsmet Paşa yerine başbakanlığa ılımlı kişiliği ile tanınan Ali Fethi Bey’i getirmiştir. Ayrıca TBMM’de Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın sayısal anlamda artarak güçlenmesini istememiştir. Bu noktada yeni partiye meyledebilecek milletvekilleriyle görüşerek Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasına katılımları engellemeye çalışmıştır. Bu çabasında da başarılı olmuş, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ilk kurulduğundan daha fazla milletvekilli saflarına katamamıştır.

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ise iktidar fırkasını her fırsatta eleştirmiş, otoriter ve hukuk dışına çıkmakla suçlamıştır. Örneğin Şeyh Sait isyanı nedeniyle hükümetin almaya çalıştığı kararları mevcut anayasaya ve meclis işleyişine uygun olmaya davet etmiştir.

11.4. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Kapatılması

13 Şubat 1925’de başlayan, Elazığ şehrini ele geçirerek Diyarbakır’a yönelen Şeyh Sait İsyanını bastırmamakla suçlanan, sert politikalar uygulamamak suçlanan Ali Fethi Bey yerine 3 Mart 1925’de İsmet Paşa başbakanlığa atanmıştır. İsmet Paşa ayaklanmanın bastırılması için 4 Mart 1925’de Takrir-i Sükûn Kanununu, sıkıyönetim yürürlüğe konmuş ve İstiklâl Mahkemelerinin tekrar kurulmasını sağlamıştır. Önce tanin, Son telgraf, Tevhidi Efkâr, İstiklal, Sebilürreşad, Aydınlık, Orakçekiç gibi gazete ve dergiler kapatılmıştır. İsyan ve arkasından İstiklal Mahkemelerinin kurulması Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılmasına dair düşüncelere zemin oluşturmuştur. Zira Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın sıkıyönetim ilan edilen doğu illerinde dini propaganda yaptığı iddia edilmiştir. Bu yüzden Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın bütün şubeleri 3 Haziran 1925’te kapatılmıştır. Ankara İstiklal Mahkemesi’nin başvurusu üzerine İsmet Paşa Hükümeti 5 Haziran 1925’de partiyi kapatmıştır. Ancak kapatılan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası üyelerinin milletvekilleri devam etmiştir.

Bölüm Özeti

Bu bölümde, Türk demokrasi tarihinin Cumhuriyet Dönemindeki muhalif ilk siyasi partisi ele alınmıştır. Bu partinin ortaya çıkış süreci büyük ölçüde Türkiye’deki siyasi geleneklere benzemektedir. Örneğin meclis içinde oluşup, meclisin kapanmasıyla sona eren bir zaman dilimine sahip olması, iktidar partisi içindeki liderlik ve fikri anlaşmazlıklar sonucu iktidar partisinin bölünmesiyle oluşmuştur. Ancak şu söylenmelidir ki, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, iktidar partisine karşı oluşmuş ve iktidar olmayı hedeflemiş bir siyasi oluşum idi. Bu hedef Cumhuriyet Halk Fırkası ve Mustafa Kemal Paşa’nın yeni partiyi ciddiye almasına neden olmuştur. Ayrıca bu partinin lider kadrosunun Milli Mücadele’nin önemli önderleri arasında olması daha fazla dikkat edilmesini gerektirmiştir. Nitekim Mustafa Kemal Paşa yeni siyasi partinin kurulmasına itiraz etmemekle beraber TBMM’de büyüyerek geniş kitlelere ulaşmasını arzulamamıştır. Diğer taraftan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasının liberalizm etkisi görülen siyasi programı kapatılmasına gidecek yolu da açmıştır. Şeyh Sait İsyanı ile başlayan ve rejimi tehdit eden gelişmelerden Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve şubelerinin faaliyetleri sorumlu tutulmuştur. Takrir-i Sükûnun ilanı ve İstiklal Mahkemeleri kurulması Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın sonunu hazırlamıştır.